CARL ZIMMER
Noe Mercado, Mart ayı boyunca her sabah Boston’un ıssız sokaklarından geçerek şehrin biyoteknoloji merkezi Blackfan Circle’daki laboratuvarına gitti. Bostonlular’ın çoğu koronavirüs yüzünden evlerine kapanmıştı ama onun çok önemli bir görevi vardı: Bu yeni, yıkıcı patojene karşı etkili bir aşı geliştirmek.
Beth Israel Deaconess Tıp Merkezi’nin Viroloji ve Aşı Araştırmaları birimindeki bir avuç araştırmacıyla birlikte, günler boyunca düzinelerce maymundan alınan burun çubuklarında virüs belirtileri aradı.
Maymunlara üzerinde çalıştıkları korona aşıları enjekte edilmişti. Mercado her gün umutla, maymunların bağışıklık sisteminin virüse karşı antikor üretmesini bekliyordu.
Bir sabah, verileri bilgisayara girdiğinde kalbi yerinden çıkacak gibi oldu. Görünüşe bakılırsa aşılardan bazıları işe yaramıştı.
Mercado haberi hemen arkadaşlarıyla paylaştı.
Ama laboratuvarda alkışlar, sarılmalar, beşlikler yaşanmadı. Sevinç dalgası kısa sürdü, sonra tekrar işlerine döndüler. Çünkü henüz yolun başındaydılar ve her şey daha yeni başlıyordu.
“Evet, hepimiz çok heyecanlandık ama hemen bir sonraki adımı düşünmeye başladık” diye hatırlıyor Mercado, “Ya aşı insan denemelerinde başarısız olursa?”
Koronavirüs şimdiye kadar dünya çapında 13.8 milyon insanı enfekte etti, en az 590 bin kişiyi öldürdü. Eğer etkili bir aşı bulamazsak milyonlarca insan daha ölebilir.
Boston’daki araştırmacılar bir aşı için gece gündüz çalışıyor. Tüm bu çabalara yön veren isim, Mercado’nun patronu, merkezin müdürü ve dünyanın önde gelen aşı üreticilerinden biri olan Dr. Dan Barouch.
Johnson & Johnson’a bağlı Janssen Pharmaceutica ile Beth İsrail, yaklaşık on yıl önce Dr. Barouch tarafından geliştirilen bir yöntemle koronavirüs aşısı üretmek üzere işbirliği yapıyor. Aşının klinik deneyleri bu hafta Belçika’da başlayacak.
135 aşı adayı var
Altı aydır dünyanın dört bir yanında aşı geliştirme laboratuvarında geceler gündüzlere karışmış durumda.
Araştırmacıların bazıları ölü virüslerden, bazıları protein parçaları ve DNA’dan aşı geliştirmeye çalışıyor. Temmuz itibariyle dünya çapında klinik öncesi test aşamasında 135’ten fazla aşı adayı var. 30 kadarı insanlar üzerindeki Faz I ve Faz II deneylerine geçmiş durumda. Bugüne kadar hiçbir aşı için aynı anda bu kadar çok ekip, bu hızda çalışmamıştı.
Ocak ayından bu yana Dr. Barouch’un Boston’daki ekibi maymunlar üzerinde aşılarını denerken, Janssen’in Hollanda’daki araştırmacıları, yeni aşıyı büyük miktarlarda üretmenin yollarını arıyorlar.
Aşının güvenli olduğunu kanıtlarlarsa, Johnson & Johnson Ocak ayında acil kullanım için yüz milyonlarca doz üretecek. 2021 sonuna kadar ise bir milyar doz üretmeyi planlıyorlar.
Johnson & Johnson, 370 milyar doların üzerinde piyasa değerine sahip dünyanın en büyük ilaç şirketlerinden biri olmasına rağmen, aşı pazarında oldukça küçük bir oyuncu. Şirketin Ebola aşısı Avrupa Komisyonu’ndan 1 Temmuz’da onay aldı. Şirketin diğer hastalıklara karşı geliştirdiği aşılar halen deney aşamasında bulunuyor.
Buna rağmen, Trump yönetimi Johnson & Johnson’a 456 milyon dolar verdi; şirket de korona aşı projesine 500 milyon dolar ayırdı.
Dr. Barouch ve meslektaşları şimdi maymunlardaki son testleri bitiriyorlar. Önümüzdeki birkaç ay içinde, insanların aşıya nasıl tepki verdiğini görmeye başlayacaklar.
Bir yıl önce kimsenin duymadığı bir patojene karşı bu hızla bir aşı geliştirmek olağanüstü bir başarı.
Dr. Barouch, “Birkaç ay öncesine göre daha iyimserim” diyor. Dr. Barouch’ın koronavirüs macerası 10 Ocak’ta başladı. O gün bir grup bilim adamıyla Boston Bilim Müzesi’nde bir toplantıdaydı.
Toplantının sonunda, Çin’in Vuhan şehrinde ortaya çıkan 41 gizemli pnömoni vakasını tartıştılar. “Bu noktada 41 vaka çok görünüyordu” dedi Dr. Barouch.
Yeni vakalar, 2002 yılında Çin’de ortaya çıkan ve durmadan önce 8.096 kişiye bulaşıp 773’ünü öldüren SARS’ı hatırlatıyordu. Çinli bilim adamları bunun yeni bir koronavirüs olduğunu bildirdiler.
Dr. Barouch’un ekibinde yer alan Dr. Jinyan Liu, “Bunun için bir aşı yapmalıyız” diye düşündü. Ancak ellerinde yeni virüs hakkında hiçbir bilgi yoktu.
Ama o gece 9:41’de, merkezin klinik deneme ünitesinin direktörü Dr. Kathryn Stephenson, Dr. Barouch’a iPhone’undan kısa bir e-posta gönderdi: “Bu bugün yayınlandı – birisi Twitter’da link vermiş.”
Link onları, Çin merkezli bilim adamlarının yeni koronavirüsün tüm genetik sekansını içeren bir dosya yayınladığı açık erişimli bir viroloji sitesine yönlendirdi . Şanghay’daki Fudan Üniversitesi’nde profesör ve konsorsiyumun lideri Yong-Zhen Zhang, “Lütfen bu verileri indirmek, paylaşmak, kullanmak ve analiz etmekten çekinmeyin” diyordu.
Beş dakika sonra Dr. Barouch, merkezdeki araştırma görevlisi Dr. Liu, Mercado ve Zhenfeng Li’ye e-posta gönderdi: “Biriniz yeni koronavirüs dizisini bu dosyadan çıkarabilir mi?”
Kısa bir süre sonra dört bilim adamı da diziyi inceliyorlardı. “Cuma, cumartesi ve pazar, üç gün üç gece çalıştık” dedi Dr. Liu.
Yeni hafta başlarken neyle karşı karşıya oldukları ve potansiyel olarak onu nasıl yenilebilecekleri hakkında bir fikirleri vardı. Pazartesi günü, bilim adamları laboratuvarda toplandı. Kariyerlerinin en iddialı projesine başlamaya hazırdılar. Üstelik sıfırdan bir aşı oluşturmak zorunda kalmayacaklardı. Yeni aşıyı, Barouch’un 20 yıldır üzerinde çalıştığı platformun üzerine kuracaklardı.
2016’da, Zika salgınının ortasında, Dr. Barouch ve ekibi, Ad26 aşısını hızla Zika’ya uyarladı. Ancak Zika salgını bitince projeyi rafa kaldırdılar. Ancak koronavirüs salgını çıkınca Ad26 yeni aşı çalışmaları için hazır zemin oluşturdu.
HIV’de işe yaramadı
2004’te, Dr. Barouch ilk laboratuvarını Harvard Tıp Okulu’nda açtığında, hırslı bir genç araştırmacı olarak ün kazanmıştı. Ününe uygun bir de hedef belirlemişti: AIDS’e neden olan HIV virüsüne karşı bir aşı.
Virüs 1983’te ortaya çıkmıştı, ancak yirmi yıllık aşı çalışması birbiri ardına hayal kırıklıklarıyla sonuçlandı.
Dr. Barouch farklı bir şey denemeye karar verdi: Başka bir virüsten yapılan bir aşı. Adenovirüs serotipi 26’yı (Ad26) seçti. Bu, hafif soğuk algınlığına neden olan ancak insan hücrelerini istila etmede çok etkili nadir bir virüstü.
Aşı üretmek için 2011’de Johnson & Johnson tarafından satın alınan Hollandalı şirket Crucell ile işbirliği yaptılar. Araştırmacılar önce Ad26 virüsün genetik yapısını sadece hücreleri istila edebilecek, ancak çoğalmayacak şekilde değiştirdiler.
Daha sonra virüse HIV geni eklediler. Maymunlar üzerinde yapılan deneylerde, aşı HIV’e karşı koruma sağladı. İnsanlar üzerinde yapılan çalışmalarda da güçlü bir bağışıklık tepkisi tetikledi. Halen aşının insanlar üzerindeki denemeler devam ediyor.
2016’da, Zika salgınının ortasında, Dr. Barouch ve ekibi, Ad26 aşısını hızla Zika’ya uyarladı. Aşının insanlarda güçlü ve uzun süreli bir bağışıklık tepkisi ürettiğini gösteren sonuçlar da aldılar ancak Zika salgını bitince projeyi rafa kaldırdılar.
Yeni koronavirüs Ocak ayında yayılmaya başladığında, laboratuvar ani bir salgın için nasıl aşı yapılacağını zaten biliyordu. Şimdi ihtiyaç duydukları şey yeni koronavirüsü hedeflemenin bir yoluydu.
SARS ve diğer koronavirüsler hakkında daha önce yapılan araştırmalar seçimi açıkça ortaya koydu. Bağışıklık sistemini, yeni koronavirüsün yüzeyini kaplayan başak proteinlerine saldırmaya hazırlayacaklardı.
‘Kazanabileceğimiz bir savaş’
Ocak ayında, Dr. Barouch, Covid-19’un SARS’tan çok daha ağır bir tehdit olacağını fark etti.
“Bu virüsü geleneksel halk sağlığı önlemleri ile durduramazdık” dedi. “Aşıya ihtiyacımız olduğu çok açıktı.”
Janssen’deki aşı başkanı Johan Van Hoof’a e-posta gönderdi. “Çin’deki koronavirüs salgını kötü görünüyor” diye yazdı. “2016-2017’de Zika için yaptığımız gibi hızlı bir Ad tabanlı aşı yapmak ister misiniz?”
İki dakika sonra Dr. Van Hoof cevapladı: “İşe yarar mı?” Çağrıdan dört gün sonra işbirliği yapmak için anlaşma imzaladılar.
Viroloji ve Aşı Araştırmaları Merkezi, tıp doktorları ve kıdemli bilim adamlarından doktora sonrası araştırmacılara, yüksek lisans öğrencilerine ve üniversiteden yeni asistanlara kadar düzinelerce araştırmacıya sahip. Dr. Barouch’un ekibi HIV ve diğer hastalıklar konusundaki projeleri bıraktı ve bir koronavirüs aşısı yapmak için kolları sıvadı.
Önce koronavirüsün hücrelere tutunmak için kullandığı başak proteininin üretimini yönlendiren RNA parçasının kopyalarını oluşturdular. Hangisinin daha iyi bağışıklık tepkisi vereceğini görmek için 10 farklı varyasyon hazırladılar.
Bu arada, araştırma görevlisi Katherine McMahan, aşı olacak deney hayvanlarında bağışıklık sistemlerinin üreteceği başak proteini antikorlarının miktarını izlemek için bir ekip oluşturdu.
Şubat ayı sonlarında, araştırmacılar başak proteini genlerini farelere enjekte etti, ardından kanlarını alıp McMahan’ın ekibine gönderdi. McMahan’ın testleri, hayvanların bağışıklık sisteminin koronavirüs antikorları ürettiklerini doğruladı.
McMahan “İlk kez o gün bu savaşı kazanabileceğimizi hissettik” diyor.
Çok geçmeden, Covid-19’a yakalanan insanlar Boston’un hastanelerine akın etti ve şehir kapanmaya başladı. Boston kapanırken, Dr. Barouch’un ekibi fareler üzerindeki çalışmalardan maymunlara geçti.
Maymunlarda başarılı
Mercado’nun incelediği burun çubukları, aşıların bazı versiyonlarının maymunu sadece kısmen koruduğunu, ancak diğerlerinin daha iyi çalıştığını ortaya koydu. Araştırmacıların Science dergisinde bildirdiği gibi, deneysel aşı alan 25 maymunun sekizinde hiç virüs tespit edemediler.
Sonuçlar Dr. Barouch’a ekibinin aşılarından birinin -ya da birkaçının- çalışabileceğini gösteriyor.
Başak proteini geni üretmek için donatılmış Ad26 virüsü daha fazla maymuna enjekte edildi. Dr. Barouch, bu aşının prototiplerden daha yüksek antikor seviyeleri indükleyeceğini düşünüyor.
Deney ayrıca bağışıklık sisteminin Ad26 aşısına nasıl tepki verdiğine dair önemli ipuçları sağlayacak. Aşılar çoğunlukla bağışıklık sistemini virüse karşı antikorlar üretmesi için tetikleyerek koruma sağlar. Ancak bazı aşılar, patojen ile virüs avlayan bağışıklık hücrelerini karıştırabilir.
En son deneylerin sonuçları birkaç hafta içinde yayınlanacak.
Dr. Barouch’un ekibi tarafından kaydedilen tüm ilerlemeye rağmen Ad26 aşısına şüpheyle yaklaşanlar da var. Weill Cornell Tıp Koleji’nden virolog John Moore onlardan biri. Hayvanlarda test edilen diğer aşı türlerinin daha yüksek seviyede antikor ürettiğini söylüyor. Kendisinin tercihinin viral proteinlerden yapılan bu aşılar olduğunu belirtiyor. Altı şirket halihazırda protein aşılarını insanlar üzerinde deniyor. Viral protein aşılarının en büyük dezavantajı, büyük miktarlarda üretmenin çok zaman alması. Johnson & Johnson’ın Ad26 aşısı çok daha çabuk üretilebilecek.
Bir virüs tohumu
Bir Ad26 aşısı yapmak için bir adenovirüsün yeniden modellenmesi ve sonra yeni versiyonun büyük miktarlarda çoğaltılması gerekiyor. Fakat Ad26 sıradan hücrelerde çoğalamıyor. Özel olarak tasarlanmış hücreler gerektiriyor.
Johnson & Johnson teknisyenleri, bu hücreleri, besin açısından zengin bir et suyu ile doldurulmuş büyük kaplarda, sabit sıcaklık ve sürekli karıştırarak üretiyor.
Bu besleyici hücreler yeterince büyüdüğünde, bunlara değiştirilmiş Ad26 virüsleri veriliyor. Her hücre, aşı olarak kullanılabilecek binlerce yeni virüs üretiyor.
Denemeler aşının etkili olduğunu gösterirse, fabrika 2021’in başında 300 milyon doz aşı üretecek. Şirket, Amerikalı bir aşı üreticisi ile ortaklık kurdu, ayrıca Asya ve Avrupa’da iki tesis daha kuruyor. Böylece kapasite 1 milyar doza çıkabilecek.
Virolog Florian Krammer, Johnson & Johnson’ın 1 milyar doz aşı üretimi hedefini fazla iddialı buluyor.
“Klinik araştırmalar için birkaç yıl içinde birkaç milyon doz yapmak başka, aylar içinde pazar için yüz milyonlarca doz üretmek başka” diyor.
Johnson & Johnson, aşıyı kar amacı gütmeden dağıtacağını açıkladı. Mart ayında Belçika’nın De Tijd gazetesine konuşan Dr. Stoffels, aşı başına on dolarlık bir maliyet çıkardı. Bir başka röportajda, şirketin ilk tedarikini bitirene kadar fiyatın değişmeyeceğini söyledi.
Bir salgının ortasında, çoğu kişi Johnson & Johnson’ın şartları belirlemesine izin verilmemesi gerektiğini söylüyor. Kuzey Carolina NAACP başkanı Dr. William J. Barber, “Bir aşımız olacaksa, o aşı herkes için ücretsiz ve erişilebilir olmalı” diye konuşuyor.
Şimdilik, hiç kimse aşının gerçekten işe yarayıp yaramayacağını bilmiyor. Dr. Barouch ve ekibi Temmuz ayı sonlarında Ad26 aşısını Boston’daki yüzlerce gönüllüye enjekte etmeye hazırlanıyor.
Araştırmacılar sadece aşının güvenli olup olmadığını gözlemlemekle kalmayacak, aynı zamanda gönüllülerin bağışıklık sistemlerinin üreteceği antikorlara da bakacaklar. Bu denemeler umut verici sonuçlar verirse, Johnson & Johnson aşının etkili olup olmadığını görmek için sonbaharda çok daha büyük bir çalışma yürütecek.
Aynı zamanda, Dr. Barouch maymunlar üzerinde üçüncü bir deney turu planlıyor. Hayvanlara koronavirüse karşı antikor enjekte etmek ve daha sonra enfekte etmek istiyorlar. Farklı maymunlara farklı dozlar vererek, Covid19’u önlemek için insan vücudunda hangi antikor seviyesinin gerektiğini bulmayı umuyorlar.
Boston yeniden açılırken, Dr. Barouch ve aşı merkezindeki diğerleri gece ve hafta sonları çalışmaya devam ediyor.
McMahan, “Her gün Covid’e kaybedilen hayat sayısıyla güncellediğim bir dizi post-it notunu masamda tutuyorum” diyor. “Tükenmiş hissettiğimde, bu sayıya bakıyorum.”
Bu yazı The New York Times gazetesinden çevirildi.