Onları görmüyoruz, varlıklarının bile farkında değiliz belki ama sürekli bir nötrino yağmuru altında yaşıyoruz.
Örneğin siz bu cümleyi daha okumayı bitirmeden vücudunuzun içinden trilyonlarca nötrino geçip gitmiş olacak. Çünkü nötrinolar her yerde.
Peki nedir nötrino? Çoğu zaman atomun çekirdeğindeki nötronla karıştırılıyor, iyimser ihtimalle o nötronun küçük kardeşi olduğu sanılıyor ama değil.
Nötrona benzer bir isim taşıyor (nötrino, İtalyanca düşünecek olursanız küçük nötron demek) çünkü o da nötron gibi elektrik yükü taşımayan, yani nötr bir parçacık. Ama nötrondan çok çok daha küçük. Hatta elektrondan da çok küçük, bir elektronun milyonda biri kadar olduğu düşünülüyor.
Aslında uzun yıllar nötrinoların herhangi bir kütlesi olmadığı, o yüzden ışık hızında hareket ettikleri düşünüldü ama sonunda onların minicik de olsa bir kütlesi olduğu, o yüzden ışık hızında değil ama bu hıza çok yakın bir hızda hareket ettikleri saptandı.
Yaşadığımız evrende aslında miktar olarak en fazla bulunan şey nötrino. Ve biz onu tanımaya daha yeni yeni başlıyoruz.
Geçen hafta içinde bilim dünyası nötrinolarla ilgili yayınlanan bir makaleyi konuştu. 12 Şubatta Nature dergisinde yayınlanan makale, Akdeniz’de denizin dibinde yer alan bir “nötrino teleskopu”nun (tam adı “Cubic Kilometre Neutrino Telescope (KM3NeT)”) 2023 yılının 13 Şubat günü yaptığı bir gözlemi anlatıyordu. Yani aslında bundan iki yıl önce yapılmış bir gözlemdi bu.
Ama teleskop denizin 3,5 kilometre dibinde olduğu için bilim insanlarının bu gözlemi fark etmesi epey zaman aldı. Gözlem fark edildikten sonra da nötrinolar söz konusu olduğunda geçmişte yaşanan hatalardan dersler çıkaran bilim insanları çok ince ince gelen verileri kontrol ettiler ve işte makale de nihayet yayınlandı.
Bu makalenin önemi, gözlenen nötrinonun bugüne kadar gözlenmiş en yüksek enerjili nötrino olması. Nötrino çarpışması sonucu ortaya çıkan muon’un 120 PeV enerji taşıdığı hesaplandı.
Bu, gerçekten çok büyük bir enerji demek.
Nötrinoları gözlemek çok zor. Bu zorluk sebebiyle de bilim insanları müthiş masraflı gözlem yöntemleri buluyor sürekli. İşte Akdeniz’in dibinde, Sicilya adası yakınlarındaki “teleskop” bunlardan biri. Ama Japonya’da, Çin’de, Amerika’da ve Avrupa’da başka nötrino gözlemcileri de var, bunların hepsi genellikle ya çok derinde toprağın altında ya da işte son örnekte gördüğümüz gibi denizin dibinde.
Ve dediğim gibi insan vücudu gibi görece küçük bir yüzeyden bile her saniye onlarca trilyon tane nötrino başka hiçbir şeyle çarpışmadan, onlarla bir ilişkiye geçmeden geçip gidiyor. Yani gözlenmesi çok zor bir şey nötrino.
Ama dünyamız bu minicik şeyi gözlemeye milyarlarca dolar araştırma bütçeleri ayırıyor. Afrika’daki fakir çocukların çorba parasından bile tasarruf etmeye kalkışan, Amerika’daki tıp araştırmalarının ödeneklerini kesen Elon Musk, nötrino deneylerine dokunmuyor bile.
Neden peki?
Çünkü insanlık, nötrinoları manipüle edebilmeyi başarmak istiyor. Bunun için de önce onları tanımamız gerekiyor.
İnsanlığı bugün bulunduğu refah ve gelişmişlik seviyesine yükselten şey, bizim atomların içindeki elektronları ve atomların yaydığı elektro-manyetik radyasyonu manipüle edebilme becerimiz oldu.
Elektronları manipüle ederek elektrik enerjimiz oldu, yine elektronlar sayesinde bilgisayarlarımız, mikro işlemcilerimiz ve başka pek çok şeyimiz var.
Elektro manyetik radyasyon ise bizim bildiğimiz ışığın dışında radyo dalgalarından radara, X ışınından başka şeylere kadar her gün her şey için kullandığımız başta haberleşme olmak üzere bir sürü teknolojiyi bize sağladı.
Elektro manyetik spektrumun tamamını biliyor ve kullanıyor olmamız sayesinde etrafımız, kendimiz ve evrenimiz hakkında öğrendiklerimizi düşünün.
Daha iki hafta önce burada MR cihazını anlattım; çok kuvvetli bir mıknatıs ve ses dalgaları sayesinde vücudumuzun içini görüyoruz bu cihazla. Ama nötrinoları manipüle etmeyi başarmamız halinde elde edeceğimiz teknolojilerle kıyaslayınca MR cihazı buhar makinası gibi kalacak.
Şöyle düşünün: Elektro manyetik radyasyon, yani gözle gördüğümüz ışıktan radyo dalgalarına kadar o devasa spektrumun bir sorunu var: Işık, sert yüzeylerden yansıyor, yani içimizden geçip gitmiyor. Oysa nötrinoyu durdurabilecek bildiğimiz hiçbir şey yok. Sadece bizim içimizden geçip gitmiyor, dünyamızın içinden de geçiyor, yoluna devam ediyor.
Nötrinolarla ilk haberleşmemizi yapabildik örneğin, başka manipülasyon teknikleri de sürekli geliştiriliyor ama bunlar için önce nötrinolarla ilgili bilgimizi geliştirmemiz gerek. O yüzden dünyanın akıllı ülkeleri bu araştırmalara milyarlarca dolar yatırıyor, yer altında bilim kurgu filminden çıkma gibi gözüken dedektörler inşa ediyor.
Biz burada ‘CHP kurultayında şaibe var mıydı’, ‘TÜSİAD’ın yargıyı eleştirme hakkı olmalı mı’ gibi müthiş konulardan kafamızı kaldırmazken başka yerlerde başka şeyler oluyor.
