Potansiyel gelir ve harcama düzeyleri arasında uyumsuzluk olduğu belirlenen mükelleflerin Vergi Denetim Kurulu’nun radarına takıldığı yönünde yapılan haber ve açıklamalar “Maliye nereden buldun diye sorabilir mi” tartışmalarını yeniden alevlendirdi.

Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı tarafından Mayıs ayının son günlerinde yapılan açıklamada büyük şirket ortağı olup, 2023-2024 döneminde gelir vergisi beyannamesi vermemiş, potansiyel gelir ve harcama düzeyi ile beyanları uyumsuz olan 10.000 mükellefin “Yüksek Gelir Grupları Gözetim ve Uyum Programı” kapsamına alındığı belirtildi. Program kapsamında mükellefler izaha davet edilecek. Süreç, izahat esnasında yapılacak değerlendirmelere göre şekillenecek. Gerek görülmesi halinde ilgili kişiler ve/veya kurumlar hakkında vergi incelemelerinin başlatılması söz konusu olabilecek.

Risk Analiz Sistemi çıktıları daha etkin değerlendirilecek

Anlaşılan o ki kayıt dışılıkla mücadele, yüksek gelir gruplarına ilişkin Risk Analiz Sistemi çıktılarının daha etkin değerlendirilmesiyle sürecek. Mali İdare’nin elinde halihazırda mevcut olan bilgileri yapay zekânın da desteğiyle vergi kaybını engellemek amacıyla kullanmasında herhangi bir sorun yok. Bu zamana kadar bu bilgilerin etkin kullanılmamış olmasının bundan sonra kullanılamayacakları şeklinde yorumlanamayacağı da aşikâr. Vergi kaybının azaltılması hepimiz için olumlu sonuçlar doğurur, bu da tartışmasız. Fakat, son derece önemli bir soruyu göz ardı ediyoruz: “Mükellef hakları ne olacak?”

1 no’lu Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nin 228. maddesinin 4. fıkrasının b bendinde, Vergi Denetim Kurulu Başkanlığının görev ve yetkileri arasında “her türlü bilgi, veri ve istatistiği toplamak suretiyle oluşturulacak Risk Analiz Sistemi üzerinden mükelleflerin faaliyetlerini gruplar ve sektörler itibarıyla analiz etmek, mukayeseler yapmak ve bu suretle risk alanlarını tespit etmek” ifadesi yer alıyor. “Her türlü bilgi ve veri”den kasıt nedir? Bu bilgi ve veriler nasıl toplanacak? Sistemin çıktıları kim tarafından ve nasıl kontrol edilecek? Hangi aşamadan itibaren mükellefler dahil olacak?

Vergi mükellefinin hakları nasıl korunacak?

Pek çok ülkede, vergi idareleri yapay zekâ sistemleri ile veri topluyor ve analiz ediyor. Bu süreçte vergi alacağının garanti altına alınması kadar, mükellef haklarının korunması da önem taşıyor. Mükelleflerin öngörülemez ya da hatalı çıktılar üzerine kurulu bir sistemle karşı karşıya bırakılmaması gerekir. Mükellef haklarını korumak amacıyla farklı ülkelerde farklı önlemler hayata geçirilmiş durumda. Örneğin İsviçre’de vergi idareleri yapay zekâ sistemlerinin çıktılarını üç defa kontrol etmeden herhangi bir işlem tesis etmiyor. Fransa’da ise yapay zekâ ile toplanıp işlenebilecek mükellef bilgilerine ilişkin detaylı bir kanun mevcut.

Gerçek bir ‘nereden buldun’ yasası daha öngörülebilir olmaz mı?

Geçtiğimiz sene bu dönemlerde gündeme gelen, gelirini düşük gösterip lüks harcamalarda bulunanların Mali İdare tarafından çağrılması ve kendilerinden izahat istenmesine yönelik düzenleme, eğer gerektiği kadar detaylandırılır ise, mükelleflere daha öngörülebilir bir sistem sunabilir. Hatırlayacak olursak, önerilen düzenleme kapsamında, yapılacak risk analizi sonucu beyana tâbi gelirleri ile harcamaları arasında yüzde 20’nin üzerinde uyumsuzluk olan mükelleflerden “Özel Gider (Harcama) Bildirimi” istenecek ve aradaki farkı izah edemeyenlerden vergi tahsil edilecekti. Düzenlemenin, mükelleflerin harcama ve gelirlerinin görülebilmesini sağlayacak olan “mükellef hesap kartları” aracılığıyla yürütüleceği belirtiliyordu.

Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı tarafından geçtiğimiz günlerde yapılan açıklama, mükellef hesap kartlarına benzer bir uygulamanın zaten yürürlükte olduğuna işaret ediyor. Yapay zekâ ile mükelleflere ait büyük verilerin toplandığı, işlendiği ve analiz edildiği bu dönemde, mükellef haklarını koruyabilmenin yegâne yolu, olabildiğince şeffaf ve gerektiği ölçüde mükellef müdahalesine açık bir sistem tesis etmek.

Mükellef verilerinin hangi kaynaklardan toplandığı, ne amaçla kullanılacağı, mükelleflerin hangi aşamada bu verilere erişerek kontrol edebileceği, gelir ile harcama arasında ne kadar bir fark olursa izahat talep edileceği gibi bütün önemli hususlar mevzuatta düzenlenirse, hem vergi kaybının önüne geçilir hem de mükellef hakları etkin bir şekilde korunmuş olur.

Yapay zekâ “nereden buldun” dediğinde, mükellefler olarak haklarımız koruma altındaysa sorun yok.